Dünya Ticaretinin Fay Hatları
Dünya ticaretinin %80’inin denizler üzerinden yürüdüğü gerçeğinden yola çıkarak; limanlar, suyolları, kanallar ve boğazları tedarik zincirinin coğrafi katılımcıları olarak düşünebiliriz. Süveyş krizi, patlama meydana gelen Lübnan Beyrut limanı gibi geçtiğimiz dönem yaşanan vakalar, bu faktörlerin tedarik zinciri risk yönetiminde değerlendirilmesi gerektiğini hatırlatmıştır. Literatürde bu vakalara tedarik zinciri kırılması denilmektedir.
Dünya ticaretinde, tedarik sürecinin akış şemasında bilinen bazı kopma noktaları vardır. Meydana gelebilecek herhangi bir aksaklık, uluslararası ticari-siyasi kriz olarak kabul edilir. Birkaçını bu yazıda değerlendireceğiz.
Transit Geçiş Yolları, Kanallar, Boğazlar
Dünya çapında tedarik zincirlerinin kritik uluslararası ana arterleri şu şekildedir.
- İstanbul ve Çanakkale Boğazları
- Hürmüz Boğazı
- Süveyş Kanalı – Sumed Boru Hattı
- Babül Mendep Boğazı
- Panama Kanalı
- Malakka Boğazı
- Dan Boğazı
- Cebelitarık Boğazı
- Ümit Burnu
Hürmüz Boğazı
Hürmüz Boğazı, Umman ve İran Körfezleri arasında yer alan dünyadaki en dar suyollarından biridir. Basra Körfezi limanlarından ham petrol ve tanker gemileriyle sevk edilen petrol, bu dar geçitten geçerek dünyanın diğer limanlarına taşınır. Dünya ham petrol ticaretinin %80’i bu yoldan geçer.
Suudi Arabistan, Katar, Bahreyn gibi OPEC üyesi ülkeler, petrol ihracatlarını Hürmüz Boğazı üzerinden gerçekleştirmektedir. Bu, dünya petrol ticaretinin üçte biri demektir. Örneğin Katar, LNG yani sıvılaştırılmış doğal gaz sevkiyatının önemli bir kısmını Hürmüz güzergâhından ihraç etmektedir. Hürmüz’de yaşanabilecek herhangi bir kriz, küresel petrol piyasalarında ham petrolün artışına neden olur.
Örneğin Birleşik Arap Emirlikleri, Abu Dabi’deki ham petrol boru hattı Habshan üzerinden çalışır ve Fujairah limanına bağlanır. Burası dünyanın en büyük tanker yakıt ikmali ve petrol depolama merkezlerinden biridir. Herhangi bir tanker gemisinin yolu yine Hürmüz’den geçmektedir.
Süveyş Kanalı
1869 yılında yapıldığından beri kullanılan Süveyş, Ümit Burnu’na uğramadan, Doğu Afrika ve Asya’ya ulaşımı sağlıyor.
Dünya petrol ticaretinin diğer bir arter yeri olan ve geçtiğimiz günlerde kilitlenen Süveyş Kanalı, dünya ham petrol, LNG tanker gemilerinin uluslararası geçiş güzergâhlarından biridir.
Akdeniz ve Kızıldeniz arasındaki bağlantıyı sağlayan Süveyş Kanalı’nın yönetimine göre; dökme yük, konteyner ve ham petrol gemilerinin %93’lük bir kısmı bu kanaldan geçmektedir.
Kanal yönetiminin verilerine göre 2019 yılında kanaldan 18.880 tanker ve konteyner gemisi geçiş yapmış. Kanaldan geçen toplam ton 1.139.630.000 metric tons (1.121.163.000 long tons), yani 1,2 milyar ton yük bu kanaldan geçmiş.
Tüm gemiler fiziki ve teknik özellikleri itibarıyla Panama-Süveyş gibi yapay kanallardan geçebilirler mi?
- Büyük demir cevheri gemileri (VLOC)
- Büyük dökme yük gemileri (VLBC)
- Ultra Çok Büyük Ham Taşıyıcı (VLCC)
- Büyük Ham Taşıyıcı (ULCC)
- VLGC Büyük LPG gemisi
- LPG Tanker
Bu gemiler dev olmakla birlikte; kömür, ham petrol, yağ, şarap, asitler, tahıllar, kimyasal maddeler taşır. Örneğin Süveyş Kanalı’nın derinlik ve genişlikleri düşünülerek kanaldan transit 120.000 ila 200.000 DWT (deadweight ton) kapasitesindeki Suezmax gemileri geçebilmektedir.
Dünya petrol ticaretinin kilit noktalarından olan Süveyş Kanalı, Orta Doğu’nun petrol transit güzergâhlarından biridir. Irak, Kuveyt, Katar, Umman gibi ülkelerin petrol nakliyesinde kullandıkları Süveyş bu anlamda, enerji güvenliği açısından riskli olarak düşünülmektedir. Kanalda meydana gelebilecek aksaklık, dünya enerji fiyatlarının yükselmesine hatta emtia fiyatlarının önemli ölçüde değişmesine neden olur.
1914 yılında yapılan Panama Kanalı, Atlantik ve Pasifik Okyanusu’nu birbirine bağlamaktadır. 2016 yılından beri kanalda genişletme projeleri yapılmaktadır. Panamax gemiler, Panama Kanalı’ndan geçebildikleri için bu adı alırlar. Kanal genişledikten sonra VLGC gibi dev tanker gemiler de geçebilmektedir.
Peki Süveyş veya Hürmüz, petrol nakliyesine kapanırsa?
Sumed Boru Hattı
Süveyş ve Hürmüz’de yaşanabilecek olası siyasi ya da ticari uzlaşmazlık durumunda kanal ve boğazdan sağlanamayan ham petrol tedariğini sürdürebilmek için yapılmıştır.
Bu hat; Kızıldeniz’den Akdeniz’e ham petrolün boru hattı ile ulaştırılması için Kızıldeniz’deki Ayni Sukne bölgesinden Akdeniz’de bulunan Sidi Kirir arasında uzanır. Arap Petrol Boru Hattı Şirketi’nin başını çektiği ve Mısır, Katar ve Suudi Arabistan’ın konsorsiyum oluşturduğu hat, yıllık 117 milyon ton ham petrolü Akdeniz’e taşımaktadır.
Peki Sumed ve Süveyş olmazsa ne olur?
Süveyş Kanalı ya da Sumed Petrol Boru Hattı’nın kapatılması hâlinde bir geminin, Ümit Burnu’nu dolaşması gerekir. Afrika’yı dolaşarak Amerika’ya gitmek isteyen bir geminin transit süresi 15 gün uzar. Bu da yaklaşık 4.300 km gitmesi demektir ki nakliye fiyatlarının astronomik seviyelere ulaşmasına neden olur. Bu transit noktaların, petrol ve taşıma şirketleri için olduğu kadar küresel ekonominin çevriminde de hayati önemi vardır.
Küresel tedarik zinciri bugün rekabetin ötesinde, firmaların büyüklükleri ne olursa olsun hayatta kalma savaşı verdikleri bir sahadır. Salt ürün ve hizmet üretmek sürdürülebilir bir ekonomi sağlamamaktadır.
Kârlı satışlar, anlaşmalar, stratejik hedefler şirketleri geleceğe taşımamaktadır. Küresel risk faktörlerinin de mutlak olarak değerlendirilmesi, yol haritası çizilirken düşünülmesi icap etmektedir.
